Po uzyskaniu przez Bukowinę statusu kraju autonomicznego Cesarstwa Austriackiego w 1854 r., potwierdzonego przez konstytucję krajową 1861 r., przed Polakami, tak jak również przed innymi społecznościami narodowościowymi kraju, otworzyły się możliwości rozwoju swego ruchu narodowościowego w nowo powstałym Księstwie bukowińskim. Złączyli się oni i stworzyli w 1869 r. Polskie Towarzystwo Bratniej Pomocy oraz Czytelnię Polską, którzy coraz częściej łączyli się pod jedną nazwą – “Czytelnia polska” w Czerniowcach. Wśród założycieli tej instytucji społecznej byli prawnik, pisarz Aleksander Morgenbesser, posiadacz ziemski Karol Brunarski, ksiądz Ignacy Kornicki, rzemieślnik Grzegorz Smulski oraz in. Towarzystwo owocnie wprowadziło w życie inicjatywy dobroczynne i kul-turalno-oświatowe na terenie miasta i kraju w ciągu lat 1869 – 1940 (po 1914 r. – z przerwami).
Podstawowe kierunki działalności oraz inicjatywy kulturowe tak Czytelni Polskiej, jak również całej Polonii krajowej powstawały i były uzmysławiane w prawdziwym centrum wszystkich Polaków bukowińskich i czerniowieckich – Domu Polskim w Czerniowcach. Najpierw znajdował się w wydzierżawionych apartamentach w hotelu “Pod Złotym Jagnięciem” (budynek do naszych czasów nie zachował się). W styczniu 1886 r. Czytelnia Polska zakupiła na własne potrzeby budynek z niewielkim sadem i podwórzem przy ulicy Krajowego Urzędu (obecna ulica A. Szeptyckiego Czerniowiec). Lecz organizacji polonijnych stawało się coraz więcej. Rozpoczęło swoją działalność “Bukowińskie Koło Polskie” (1890), Towarzystwo Sportowe “Sokół” (1892), Towarzystwo Rzemieślnicze “Gwiazda” (1897), Polskie Towarzystwo Oszczędnościowo-rozliczeniowe (1898), Koło Pań Towarzystwa szkoły ludowej (TSL) (1898), Koła zmieszanego TSL (1902), które razem nie mogły już zmieścić się w starym pomieszczeniu Czytelni Polskiej.
Na walnym zgromadzeniu Czytelni Polskiej w listopadzie 1901 r. podtrzymano propozycję Prezesa Zarządu Adolfa Strzelbickiego dotyczącą zakupu budynku, który znajduje się przy ulicy Pańskiej (Herrengasse 40). Dzięki zdecydowanej pozycji Prezesa, jego zastępców Władysława Ołtyńskiego oraz Taduesza Mischke, prezesa honorowego Sądu apelacyjnego we Lwowie dr. Jakuba Simonowicza wspomniane duże pomieszczenie przy ulicy Pańskiej, 40 zostało wykupione od p. Marii Jakubowicz już 1 lutego 1902 r. Rozpoczął się trwały remont oraz rekonstrukcja budynku. 19 października 1904 r. odpowiednio do zgody Zarządu przeniesiono tablicę upamiętniającą z bareliefem A. Mickiewicza ze sprzedanego bu-dynku przy ul. Rządu Krajowego do nowego Domu Polskiego.
Po znacznej przebudowie i dobudowie konstrukcji, 2 grudnia 1905 r. doszło do uroczystego otwarcia nowego Domu Polskiego w Czerniowcach (3 grudnia 1905 r. budynek poświęcono), który z tego czasu na długie lata stał się ośrodkiem ruchu narodowo-kul-turowego Polaków Bukowiny. Urządzone obchody społeczne trwały dwa dni i zebrały około tysiąca osób aktywistów polskiego ruchu narodowościowo-kulturalnego z Bukowiny i Galicji. Z okazji takiego nie powszedniego wydarzenia publikacje z opisem wyglądu zewnętrznego i historii powstania centralnej siedziby Polaków bukowińskich umieścił na swoich stronach warszawski “Tygodnik ilustrowany”. Społeczność polską przyszli przywitać również przedstawiciele innych narodowych towarzystw edukacyjno-kulturologicznych kraju.
Wśród czołowych aktywistów organizacji, które istniały w Domu Polskim w Czerniowcach na początku XX w. oraz dalej możemy nazwać wyżej wspomnianego Tadeusza Mischke, Klemensa Kołakowskiego, Stanisława Włada, Jana Capri, Władysława Mierzwińskiego, Alfreda Halbana, Władysława Korytyńskiego oraz wielu innych.
Rozkwit Polonii Bukowińskiej przypada na drugą połowę XIX – pocz. XX w. Liczba Polaków w regionie w przeddzień Pierwszej wojny światowej zbliżała się do 50 tysięcy osób. Wiele polskich imion stały się nieodłączną częścią życia Wspólnoty bukowińskiej. Powiedzmy, nie można wyobrazić sobie Czerniowiec bez honorowego obywatela, honorowego prezydenta miasta Antoniego Kochanowskiego, architektów, którzy projektowali żydowski Dom narodowy lub cerkiew św. Paraskewy, profesora Uniwersytetu Warszawskiego Kazimierza Feleszki. Mottem życia i działalności Polaków były i są słowa “My Polacy chcemy być w Państwie, w którym żyjemy – elementem jego porządku, spokoju i społecznej zgody”, od których rozpoczynał się pierwszy numer „Gazety Polskiej” ukazującej się w Czerniowcach od 1883 r. do 1914 r.
Działalność organizacji polskich i Polskiego Domu Narodowego w Czerniowcach, jak również innych organizacji narodowościowo-kulturologicznych oraz domów narodowych, została wstrzymana po ostatecznym przejściu w 1944 r. Bukowiny Północnej do składu USRR, a więc do ZSRR. Wraz z początkiem przekształceń w ZSRR (druga poł. lat 80-tych XX w.) rozpoczęło się odrodzenie ruchu narodowościo-kulturologicznego w obwodzie Czerniowieckim. W tym czasie w obwodzie pozostało około 5 tys. obywateli pochodzenia polskiego, w tym w Czerniowcach około 2,5 tys. W grudniu 1989 r. grupa inicjatywna Polaków obwodu, do której należeli również mieszkańcy Czerniowiec, mianowicie Jan Drozdowicz, Eberhard Gorodecki, Leopold Kałakajło, Jadwiga Kuczabińska, Ludwik Markulak, Tadeusz Rogowski, Jan Trusz, Olga i Elżbieta Fifar i in., zakładają polską organizację społeczną – Obwodowe Towarzystwo Kultury Polskiej im. Adama Mickiewicza. Pierwszym prezesem Zarządu mężczyźni wybrali czerniowieczankę p. Jadwigę Kuczbińską. Statut Towarzystwa został zarejestrowany przez władzę obwodową 21 lutego 1990 r., a świadectwo rejestracyjne pierwsza postradziecka instytucja polonijna kraju otrzymała 21 grudnia 1992 r. na podstawie decyzji przedstawiciela prezydenta Ukrainy w obwodzie Czerniowieckim. Przed Towarzystwem powstało ważne i skomplikowane zadanie – wznowienie działalności byłej własności społeczności polskiej Bukowiny – Polskiego Domu Narodowego. Po trwałych dyskusjach, w listopadzie 1992 r. zarząd otrzymał klucze od 4-ch pomieszczeń o powierzchni 110 m2 (byłe kasy kina im. Zoi Kosmodemiańskiej) w budowli historycznego Domu Polskiego przy ul. O. Kobylańskiej 36. Jednak, przebywały one w dość zaniedbanym stanie i potrzebowały remontu generalnego. Pierwsze prace remontowe w odrodzonej części Polskiego Domu Narodowego zostały przeprowadzone dzięki wsparciu finansowemu Bukowińśkiej Fundacji “Bratnia Pomoc” – Oddział w Nowej Soli, Towarzystwa “Wspólnota Polska” (Warszawa), Fundacji “Pomoc Polakom na Wschodzie” (Warszawa), przez członków Towarzystwa, mieszkańców Czerniowiec p. p. Józefa Kmiecia, Stanisława Tomasza, Wiktora Rybkę, Karola Grymskiego, Jana Drozdowicza, Adolfa Wolańskiego. Pomagały im p. p. Józefa Rybka, Adela Grymska, Lidia Łuptowicz, Gizela Kmieć i in. W sprzątaniu i wywożeniu wielu ton śmieci Towarzystwu pomagali studenci wydzialu historii Uniwersytetu Czerniowieckiego wówczas jeszcze Państwowego Uniwersytetu im. Jurija Fedkowycza (kurator doc. Władysław Strutyński), którzy uczyli się języka polskiego, a także uczniowie szkoły zawodowej pod kierownictwem Ludwika Markulaka. Dopiero po tym członkowie Obwodowego Towarzystwa Kultury Polskiej im. A. Mickiewicza w Czerniowcach otrzymali możliwość aktywnie wprowadzać w życie narodowo ukierunkowane inicjatywy kulturalne, edukacyjne, społeczne.
W tym czasie w Czerniowcach zaczyna odradzać się szkolnictwo polskie. Najpierw w szkole Nr 5, a następnie w szkole Nr 26 (obecne Gimnazjum Nr 3). Właśnie tu teraz aktywnie funkcjonuje Polska Szkoła Niedzielna, która powstała dzięki ofiarnej pracy ojca i córki – p. Ludwika Markulaka oraz p. Łucji Uszakowej. Na podstawie PSN został stworzony zespół dziecięcy „Kwiaty Bukowiny” (kierownik p. Łucja Uszakowa, choreograf p. Halina Prowalska, kierownik muzyczny p. Ałła Zubczuk). Występowi zespołu klaskali widzowie na Ukrainie, w Polsce, w Austrii, we Włoszech. Zespół został wyróżniony gramotą Ministerstwa kultury Ukrainy.
Aktywność Towarzystwa została postrzeżona i wyróżniona. Tak, na etapie początkowym działalności jego pierwszy Prezes, p. Jadwiga Kuczabińska, przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej została uhonorowana Krzyżem Kawalerskim Odrodzenia Polski oraz wyróżnieniem “Zasłużony działacz kultury polskiej”. Takie same wyróżnienie otrzymała nauczycielka języka polskiego Polskiej Szkoły Niedzielnej przy Gimnazjum Nr 3 miasta Czerniowce p. Łucja Uszakowa. Krzyżem Kawalerskim zostały uhonorowane siostry Olga i Elżbieta Fifar.
Język polski oprócz wydziału filologii, został wprowadzony do programu studentów specjalizacji stosunki międzynarodowe na katedrze historii, politologii i stosunków międzynarodowych CzNU im. Jurija Fedkowycza. Młodzież studencka pogłębia swoją wiedzę z zakresu języka polskiego oraz na kursach przy Domu Polskim. Wspólnie z uniwersytetem powołano w 2007 r. centrum “Szkoła wschodnia studiów polskich imienia Antoniego Kochanowskiego”. Na jego czele stanął doc. Władysław Strutyński, który od grudnia 1997 r. jest Prezesem Obwodowego Towarzystwa Kultury Polskiej im. Adama Mickiewicza. Do zarządu organizacji wybrano nowych członków, wśród których największą aktywnościa wyróżniali się mieszkańce Czerniowiec p. p. Stanisław Tomasz, Adela i Karol Grymscy, Wiktor Rybka, Józef Demirowski, Leon i Jadwiga Turkulakowie, Walentyna i Illa Kmieciowie, Łucja Uszakowa, Łucja Wojciechowska, Anna Hryńczuk, Bronisława Kaczyńska, Jadwiga Konduracka, Sylwia Pyndyk. Do listy aktywistów warto również dodać Jadwigę i Józefa Osowskich, Jana Szejkę, Wacława i Halinę Szymańskich, Irenę Manyk, Julitę Bartosz, Jadwigę Baranowską, Annę Danek, Erykę Simakę, Annę Najdek, Marię Grabowską, Marię Banasiak, Ludwika Kowala, Witolda Tuzińskiego, Antoninę Tarasową, Romana Bucowskiego, Jadwigę Swirgun, Irenę-Zzanę Buczyńską, Lubow Zińczuk, Ludwika Markulaka oraz wielu innych, którzy w różnych czasach wnosili i wnoszą swój wkład w rozwój Towarzystwa w Czerniowcach. Niektórych z nich już niema wśród nas, lecz pozostawili po sobie dobrą pamięć w swoich sprawach.
Właśnie dzięki inicjatywie nowego Zarządu oraz jego Prezesa Władysława Strutyńskiego rozpoczęto na większą skalę prace rekonstrukcyjno-remontowe w 4-ech pokojach, przekazanych przez radę miejską Towarzystwu w historycznym Domu Polskim Wszechstronna pomoc materialna i moralna oraz wsparcie ze strony Towarzystwa «Wspólnota Polska” (Warszawa) umożliwiła przeprowadzenie remontu generalnego oraz rekonstrukcję pomieszczeń przed 100-rocznicą założenia Domu Polskiego. Miasto otrzymało jeszcze jedno wyposażone centrum kulturologiczne.
Bezpośrednio pracami remontowymi od końca 2000 r. zajmowali się członkowie Towarzystwa p. p. Michał Klusek, Zbigniew Kmieć, Sergiusz Janes, Władysław Kmieć, Włodzimierz Drozd. Kierował zespołem budowlanym członek zarządu p. Illa Kmieć. Kobiety Towarzystwa po kolei gotowały obiady. Koordynowała te prace Adela Grymska, Gizela Dziadek. W 2002 r. po rekonstrukcji generalnej Domu Polskiego w Czerniowcach Towarzystwo i społeczność miasta uroczyście obchodzili 100-rocznicę DP. W świątecznych obchodach uczestniczyli i witali solenizantów zastępca Kierownika administracji obwodowej p. Franc Fedorowicz, mer mista p. Mykoła Fedoruk, kierujący sprawami obwodowej Rady p. Mykoła Dowbysz, zastępca dyrektora “Wspólnoty Polskiej” p. Barbara Rud (Warszawa), delegacja z oddziału “Wspólnota Polska” w Krakowie, delegacja Prezydenta miasta partnerskiego Konina, delegacja Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie na czele z jej Prezesem p. Emilią Chmielową, dyrektor Międzynarodowego festiwalu “Bukowińskie Spotkania” p. Zbigniew Kowalski, delegacja Związku Polaków Rumunii na czele z p. Stanisławą Jakimowską, dziekan Wydziału historii Czerniowieckiego Narodowego Uniwersytetu prof. Jurij Makar. Wygło-szono pozdrowienia Marszałka Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (górnej izby parlamentu) prof. Longina Pastusiaka, Prezydenta Piły p. Zbigniewa Kosmatki, Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej we Lwowie p. Krzysztofa Sawickiego, zarządu Towarzystwa “Wspólnota Bukowińska” (Zielona Góra), prezesi kulturalno-narodowych Towarzystw obwodu – ukraińskiej „Proswity”, rumuńskiego, żydowskiego, niemieckiego. W programie koncertowym oprócz zespołów Towarzystwa wystąpił znany duet Ludmiła i Pawło Czobotowie, Zasłużeni artyści Ukrainy Iwan Derda oraz Wasyl Pyndyk.
W Domu Polskim istnieje biblioteka, która liczy około 5 tys. egzemplarzy literatury naukowej i pięknej, magazyny polskie, podręczniki z języka polskiego i in.
W Czerniowcach, z początkiem działalności Towarzystwa odradza się chór akademicki „Lutnia” (dyrygent – Michał Makłowicz, koncertmistrz Jadwiga Kuczabińska), przez pewien czas darzyli widzom piękne piosenki kobiece trio „Gloria” w składzie Franciszki Ganziuk, Jadwigi Swirgun oraz Ireny Manyk, trio młodzieżowe „Agape” w składzie Lilii Pyndyk, Jany Pukajewicz oraz Mariany Czajki. Wspólnie z miastem, ale dopiero 10-letni jubileusz będzie obchodził Zasłużony dla kultury Polski zespół folklorystyczny „Echo Prutu”. Jego założycielem i pierwszym kierownikiem był Stanisław Tomasz, który również został wyróżniony nagrodą RP Zasłużony dla Kultury Polskiej. Taką samą nagrodą otrzymali Prezes rady chóru Jan Szejka oraz członek zarządu Towarzystwa Walentyna Kmieć. Obecnie chórem kieruje młody specjalista p. Lilia Pyndyk, zastępca prezesa zarządu. Zespół wykonuje pieśni w językach polskim, ukraińskim, rumuńskim, żydowskim, niemieckim oraz węgierskim, propagując tolerancję bukowińska oraz wielokulturowość. Przy Domu Polskim działa młodzieżowy zespół folklorystyczny „Bukowińśkie Kolory”, kierownik p. Irena Manyk. Piosenki zespołów są znane nie tylko na Ukrainie, lecz również w Polsce, w Rumunii, Mołdowie, na Węgrzech.
W 1998 r. w Towarzystwie powstało „Kółko lekarskie”, którym kierowała świętej pamięci Silwa Pyndyk, oraz „Kółko młodzieżowe „Ognisko” (kierownik Zbigniew Kmieć).
W 2007 r. dzięki aktywności Prezesa Towarzystwa doc. Władysława Strutyńskiego w 2007 r. przy wsparciu Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”, udało się odrodzić druk „Gazety Polskiej Bukowiny”, pierwszy nr. której czytelnicy otrzymali jeszcze w 1883 r.
Od 2007 r. w Czerniowcach działa Centrum „Wschodnia Szkoła Studiów Polskich imienia Antoniego Kochanowskiego”, założony wspólnie Towarzystwem i Uniwersytetem Narodowym im. Jurija Fedkowicza na czele z Wł. Strutyńskim.
Towarzystwo aktywnie sprzyja rozwojowi współpracy pomiędzy obwodem Czerniowieckim a województwami w Polsce. Właśnie przy wsparciu Zarządu Głównego Towarzystwa byli podpisane Umowę o współpracę pomiędzy woj. Czerniowieckim o województwami w Polsce – Łódzkim i Śląskim. Towarzystwo sprzyja rozwojowi współpracy pomiędzy Czerniowcami a Koninem; Uniwersytetem w Czerniowcach a Uniwersytetami Warszawskim, Krakowskim, Zielonogórskim, Rzeszowskim, Swiętokrzyżską Politechniką etc.
Wilhelm SKIBIŃSKI,
Władysław STRUTYŃSKI.
